Rusiye Federatsiyası tarafından işğal etilgen Qırımda FSB yerli ilmiy, grajdan ve siyasiy dairelerniñ vekillerini "muzakerelerge" çağıra. On yıl devamında Rusiye kerçeklerinde böyle "davetler"ni pek çoq qırımlı aldı. Bazıları bundan soñ Qırım yarımadasını terk etmege mecbur oldı. Rusiye mahsus hızmetlerine bu "subetlerniñ" sebebi, olarda ne aqqında aytılğanı ve bundan soñ nasıl aqibetler ola bilecegini Qırım.Aqiqatnıñ materialında tarif etemiz.

Qırım ve onıñ tışında büyük rezonans doğurğan Qırımdaki siyasetşınas ve içtimaiyatçı Lenora Dülberniñ tutulmasıdır. V.İ. Vernadskiy adına Tavriya milliy universitetiniñ sabıq ocası daa evel saylav kampaniyaları mesleatçısı ve ticariy leyhalarnıñ idarecisi edi. Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilmesinden soñ o, tedqiqat işinen oğraştı ve "Qaradeniz production" studiyasınıñ "Merkez" tok-şousını alıp bardı. Lenora Dülber, "Qırımtatarlar siyasiy boşluqnıñ deñişüvi şaraitlerinde" adlı monografiya-sotsiologik tedqiqatnıñ müellifi ola. Bu iş, ilk qış ayınıñ başında Qırımlı qadınnıñ evine kelgen Rusiye quvetçileriniñ diqqatını celp etti.

"Qırımda ayaqta qaluv oğrunda küreş kete"

Lenora Dülberniñ evine Rusiye Federatsiyasınıñ tahminen 20 silâlı quvetçisi keldi. Onıñ anası "Qırım birdemligi"ne aytqanı kibi, olar "kösterüv şekilde tafsilâtlı tintüv" keçirgenler: er bir kitapnı, vesiqanı baqqanlar, dissertatsiyasınıñ saifelerini ögrengenler. Lenora Dülberniñ cep telefonı ve bilgisayarı tutılıp alındı, onı Aqmescitke alıp kettiler. Daa soñra belli oldı ki, Qırımlı qadınnen "subet keçirip", yibergenler.

Lenora Dülberniñ adı Qırımda çoq adamğa belli. Ve tek zenaat faaliyeti sebebinden degil de, vatandaşlıq mevamı sebebinden de. Qırım Rusiye tarafından işğal etilgen soñ, o, 2014 senesiniñ vaqiaları neticesinde Qırım sakinleri rastkelgen problemler aqqında açıqtan aytmaqtan qorqmadı.

2018 senesi Qırımlı Varşavada İnsan aqları boyunca OSCE konferentsiyasında çıqışta bulundı. O, Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilmesi yarımadada içtimaiy munasebetlerniñ hususiyetini deñiştirdi, dep tarif ete, mında "insan inkişafı degil de, sağ qalmaq qıymetleri üstündir".

"Rusiye Federatsiyasınıñ yarımada territoriyasında peyda oluvınen Qırım, em iqtisadiy, em gumanitar telükeler ile "boz alan" oldı. Qırımda üküm sürgen akimiyetniñ yarımadanıñ içtimaiy-iqtisadiy inkişafı boyunca açıq-aydın programmaları olmağanı, sanksiyalarnıñ tesiri ve Rusiye akimiyetiniñ bu turbulent zonanı terk etmek istemegeni, ananeviy qıymetlerni aktualleştireler, bu ise vatandaşlarnıñ areket tarzına tesir ete. İnsanlarnıñ motivatsiyası nedir? Vatandaşlarnıñ sağ qalması kerek. Sağ qalmaq içün bu bağ, içtimaiy-iqtisadiy meselelerni esas motivasiyağa çevire. Öz icadiy potensialını yerine ketirmek degil, öz zenaatını yerine ketirmek degil, içtimaiy-siyasiy yaşayışta iştirak etmek degil, hususan özüni fizikiy olaraq saqlamaq. Öz-özüni saqlap qalmaq içün küreş kete, bu, yazıq ki, devlet tarafından kefil etilmey, yani bütün yaşayış printipleri sağ qalmaq içün küreşnen bağlıdır", — onıñ çıqışından jurnalist Anton Naumlük alıntı ketirgen edi.

Lenora Dülber halqara toplulıqnıñ diqqatını Rusiye quvetçileri tarafından qırımlılarnıñ muntazam sürette tintüvleri ve yaqalanuvı vaziyetinde yerli qadınlar "sevgen işini, işinde özlerini idare ete bilecek işlerini" qaldırıp, "Rusiye akimiyetiniñ basqışına qarşılıq köstermek içün" aq qorçalayıcı faaliyetinen oğraşmağa mecbur olğanlarına celp etti.

O, vatandaş jurnalistlerine diqqat çekti, olar Rusiye kerçeklerinde Qırımda "serbest kütleviy haber vastalarınıñ ve adekvat, adaletli adliyecilikniñ olmağanına" cevap olaraq yañı bir adise oldılar.

Bütün bu mevzular Rusiye akimiyeti ve onıñ kontroli altında olğan Qırım kütleviy haber vastaları tarafından sessiz qaldırıla. Lenora Dülber, Rusiye quvetçileri tarafından Qırımtatarlarnıñ taqip etilüvi aqqında da açıqtan-açıq ayttı, "ameldeki rejimniñ Qırımtatar halqını marginalizasiya etüv taktikasını" ve Qırım cemiyetinde qırımtatarlarnıñ "cinayetçi", "beşinci kolonna", "stabillik ve tertip içün telüke" kibi menfiy timsalini şekillendirmege tırışqanını bildirdi.

"Subetler içün mahsus oda bar"

Türkiyedeki Ukrayinanıñ fevqulâde ve vekâletli elçisi, sabıq siyasiy mabüs Nariman Celâl, Lenora Dülberniñ tutulmasını "Qırımtatar cemiyetiniñ vekilleri ve mustaqil tedqiqatçılarğa qarşı daa bir basqı", em de "sessiz qalmağan ve işğalni qabul etmegenlerniñ taqip etilmesiniñ devamı" dep adlandırdı.

Bundan evel Nariman Celâl, jurnalist ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ Qırımdaki vekili olaraq, FSB-de "subet" ve sorğulardan keçken edi.

"İlmi Ümerov davası boyunca sorğuğa çekilgenimizde FSB bizge açıq-aydın böyle dedi: "Qırımtatar Milliy Meclisi kibi añlamnı unutıñız ve özüñizni onıñnen aynılamaqnı tüşünmeñiz. Akis alda cinaiy davalarnı açmağa mecbur olurmız. Tahqiqatçılar er vaqıt yahşı körünmege tırışalar", — dep tarif etti o, 2016 senesi.

Soñra Rusiye quvetçileri Nariman Celâlğa qarşı Aqmescit civarındaki Anğarada gaz borusında diversiya yapqanında qabaatlap cinaiy dava açtılar ve o, başında çuvalnen şaatlıq etti.

Bundan evel Qırım ziyalılarınıñ diger vekilleri de FSB-niñ "subetlerinden" keçken edi. Ukrayin tiliniñ filologı, biohimyacı, Yaltalı biologik ilimler namzeti, Nikita nebatat bağçasınıñ sabıq hadimi Gurıy Kornilyev Qırımda Rusiye vatandaşlığından vazgeçken soñ aynı vaziyetke oğradı. 2024 senesinden berli esas Ukrayinada yaşay, çünki Rusiye akimiyeti oña evge yolnı qapattı.

2017 senesi Guriy Kornilyevniñ cep telefonına tanış olmağan birisi telefon etti. Subetdeş özüni FSB vekili olaraq tanıtıp, Qırımlı "muzakerege" kelmek kerek olğanını ayttı. Akis alda onı zornen ketirecek ediler. Böyle bir stsenariyni beklemegen Qırımlı Aqmescitteki FSB ofisine keldi. Onıñ aytqanına köre, subet eki saat devam etti.

"Bu, añlağanıma köre, böyle subetlerniñ keçirilgen mahsus odası edi. Birinciden, kim olğanımnı soradılar, zenaatımnı, doğğan yerimni, ana-babamnı soradılar. Soñra esas sualler bir şeyge keldi: ne içün men alâ daa Qırımnı terk etmedim? Kimlernen qonuşqanımnı, kimlerni tanığanımnı soradılar, hususan, alâqası olğan Yalta Esperantistlerinden. Qırımtatar Meclisinde tanışlarım barmı dep soradılar. Suallerden biri şu edi: Nikita nebatat bağçasından işten boşatılğanlarnen bağ tutammı ve olarnıñ işten boşatılmasına nasıl qıymet kesem? Bundan böyle işten boşatılğanlarnıñ gizli bir cemiyeti barmı-yoqmı añlay ediler. Ara-sıra meni "sorğuğa alğan" FSB hadiminiñ telefonı çala ve o çıqa edi. Subetimizni tıştan video kamera vastasınen közetkenleri kibi oldı", — dep tarif etti o Qırım.Aqiqatqa.

Guriy Kornilyevniñ aytqanına köre, Rusiye FSB-sınıñ vekilleri başta Nikita nebatat bağçasınıñ er bir hadimi ile ve 2014 senesi Qırımnıñ Rusiye tarafından işğali sebebinden olarnıñ mevamı ile meraqlana ediler. Bundan soñ bir qaç adam işten boşatıldı, şu cümleden Rusiye pasportını almağanlar.

Aynı zamanda Nikita nebatat bağçasınıñ reberligi, FSB teşkerüvleri ve hadimlerniñ işten boşatılması aqqında açıq şekilde aytmadı.

"Quvetçilerni ses çıqarıp aytılmapan mizaclar meraq ete"

FSB-de keçirilgen "subet" vaqtında quvetçilerni, adet üzre, Qırım ve hususan Qırımtatarlarnıñ içindeki micazlar meraqladıra, olar "er vaqıt açıq olmay ve sesli aytılmay", dep bildirdi Qırım.Aqiqatqa Qırım aq qorçalayıcısı.

"Olarnı qırımtatar diasporasınıñ Qırım tışındaki bağları, olarnıñ ne qadar küçlü olğanı ve yarımadanıñ tışındaki Qırımtatarlar Qırımdaki vaziyetke ve micazlarğa ne qadar tesir ete bilgenleri meraqlandıra. Bir çoq türlü sualler berile. Quvetçiler qaidelerge köre çalışmaylar. Er bir muayyen vaziyette umumiy maqsatlardan ğayrı daa dar ameliy vazifeler de işlep çıqarıla, bu ise insan Qırımda ne ile oğraşqanına bağlıdır. Tutulğanlarnıñ er biri ile Qırımtatarlarnıñ Qırımnıñ Rusiye kerçeklerine integrasiyasına ne qadar faal qoltutqanını ya da qarşı çıqqanını muzakere ettiler. Olar özlerini bu integrasiyanıñ yolbaşçıları ya da bu esnasqa qarşı çıqqan ve qarşılıq köstergen insanlar olaraq köstere. Böyle yaqalanuvlar ve "subetler" qırımtatarlarnıñ Rusiye cemiyetine integrasiyasını tezleştirmek içün yapılğan", — dep iddia ete subetdeşimiz.

Rusiye qanunlarına binaen, yaqalanğanlarğa quvetçilerniñ suallerine cevap bermemege ve özlerine qarşı şaatlıq etmemege imkân berile. Amma bütün "subetler" temiz tahqiqat kabinetlerinde keçmey ve "subet" ile kerçek cinaiy dava, hulâsa arasında sıñır ne yerde olğanını kimse bilmey, dep qayd ete aq qoruyıcı.

FSB-de "subetler"niñ maqsadı er vaqıt insanlarğa basqı yapmaq degil, sıq-sıq bu olarğa kerek olğan malümatnı toplamaq usulı ola, dep tüşüne Guriy Kornilyev.

"Menim fikrimce, böyle "subetler"niñ maqsadı basqı yapmaq degil de, malümat toplamaq ve sorğularğa çekilgenlerni ögrenmektir. Psihologik basqı altında insan bir şey aqqında ayta bile. Belki de, FSB-de insanlarnıñ areket mimikasını, sualge cevaplarını ögrenmek içün mütehassıslar bardır. "İç bir şey aqqında" subetlerniñ, abstrakt mevzularnıñ artında kerçekten de quvetçiler içün kerek olğan malümatnı almaq istegi ola bile. Elbette, er şeyden evel olar bağlarnı ve sizniñ ihtimal niyetleriñizne qıymet kese bileler, siznen subetleşken soñ", — dep tüşüne o.

"Cesür insanlar nişanğa çevirile"

Bugün Qırımda er bir Qırımlı, hususan ilmiy ve intellektual dairelerniñ vekilleri Rusiyeniñ küç sisteması ile qarşılaşa bile, dep qayd ete Ukrayina halq deputatı Tamila Taşeva.

"İşğal etilgen Qırımda kerçek tarihnı ögrengen, medeniyetini saqlağan ve laf etmege cesaret etken er bir insan işğalci memuriyetniñ nişanı ola. İşğalcilerniñ maqsadı on yıldan ziyade deñişmey: Qırımtatar halqını qorquzmaq, onıñ iradesini bastırmaq ve tamır halqını tuvğan Qırımdan sıqıştırıp çıqarmaq. Milletniñ intellektual potensialını taşığanlarnı yoq etmege tırışalar. Bu basqılar, rusiyeli işğalciler toprağımızdan soñki ve ebediyen ketken soñ toqtatılacaq", — dep ayta o.

On yıl devamında Qırımğa mütehassıs ve gençlerniñ kütleviy şekilde ketirilmesi qayd etile. Bunı Kreml kontrol etken yerli akimiyet de qabul ete. Ekspertlerniñ fikirince, bu esnasta "diktatura müiti" ve Putin rejimine açıq qol tutuvğa mecbur etüvniñ rolü az degil.

Rusiye akimiyeti Qırım yarımadasında siyasiy basqılarnı red ete.